20. วีสติโม ปริจฺเฉโท

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1263] อิทานิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐาย มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโต, สา ปน ยสฺมา โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภเว สติ โหติ, โอภาสาทโย จ อุทยพฺพยญาเณ สมฺภวนฺติ, อุทยพฺพยญาณญฺจ ติลกฺขณวิปสฺสนาย สติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตญฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรสมฺมสนํ, ตสฺมา ปฐมํ ตตฺเถว อภิโยคํ กโรนฺเตน กมโต ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทฺวินฺนํ วิสุทฺธีนมนฺตเร กลาปสมฺมสนํ โหติ, ตญฺจ โข ทฺวีสุ เอกาย วิสุทฺธิยา สงฺคเหตพฺพํ, มคฺคามคฺคญาณสฺส จ อาทิภูตตฺตา ตตฺเถวสฺส สงฺคโห ยุตฺโตติ เอตฺเถว นํ สงฺคหิตุกามตาย วุตฺตํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธนฺติ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติฯ กลาปสมฺมสเนเนวาติ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน กลาปโต, กลาปานํ วา สมฺมสเนน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิปสฺสนาย โยโค กรณีโยฯ อถ วา ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน กลาปสมฺมสเน โยโค กรณีโยติ อตฺโถฯ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนว โยโค กรณีโย’’ติ วตฺวาปิ ตํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 2.692) คเหตพฺพนฺติ คนฺถวิตฺถารปริหารตฺถํ อิธ น ทสฺสิตนฺติฯ

[1264] ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส, ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส วาฯ อาทิโต ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส อุทยวยํ ทุปฺปริคฺคหํ, ตสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ปฐมํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ กาตพฺพํฯ นิพฺพตฺตีติ ทฺวินฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ วเสน ปฐมาภินิพฺพตฺติ จ ขณนิพฺพตฺติ จฯ วิปริณาโมติ วินาโสฯ

[1265] อนุปสฺสนาปิ ญาณนฺติ ยา อุทยสฺส จ วยสฺส จ อนุปสฺสนา, สา ญาณนฺติ วรญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตํฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ชาตา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุํ…เป.… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.49)ฯ

เอตฺถ ปน อุทยทสฺสนํ ยาวเทว ขยทสฺสนนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติฯ

[1266-8] ปุพฺเพ อุปฺปตฺติโตติ ชนนโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ยโต อาคจฺเฉยฺย อุปฺปชฺชมานํ อลทฺธตฺตภาวสฺส สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตถา อุปฺปชฺชโต’’ติอาทิฯ ยถา อนาคเต อทฺธาเน อิเม ธมฺมา สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ, เอวํ อตีเตปิ อทฺธานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา นิรุชฺฌมานสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา อวิชฺชมานานํเยว รูปารูปธมฺมานํ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชิตฺวา จ สพฺพโส อภาวูปคโมติ อิมมตฺถํ สมุทายคตํ ตเทกเทสภูตาย อุปมาย วิภาเวตุํ อิมสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐกถาย (วิสุทฺธิ. 2.723) วีณูปมา อาคตาฯ สา อิธาปิ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอตฺถ วีณูปมา’’ติอาทิมาหฯ เอตสฺสตฺถสฺสาติ อวิชฺชมานานํเยว อุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานญฺจ ปรโต อภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปกาสเนฯ วีณูปมาติ วีณาวเสน อาคตา อุปมาฯ สา ปเนวํ ทฏฺฐพฺพา – ยถา วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสฺส สทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต อาคโตฯ น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสาคมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต ติฏฺฐติ, อถ โข วีณญฺจ วีณวาทนญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ, เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตีติฯ

[1269-70] เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการวิธิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ยานิ เอตสฺเสว อุทยพฺพยญาณสฺส วิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหาสมุทยา…เป.… กมฺมสมุทยา…เป.… อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหานิโรธา…เป.… กมฺมนิโรธา…เป.… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหาสมุทยา…เป.… กมฺมสมุทยา…เป.… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโต เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชานิโรธา…เป.… ตณฺหานิโรธา…เป.… กมฺมนิโรธา…เป.… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส วิย สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธานํ ฯ อยํ ปน วิเสโส – วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺฐาเน ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ติฯ

เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุทยพฺพยทสฺสเน ทส ทส กตฺวา สมปญฺญาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิ, เตสํ วเสนปิ ‘‘เอวมฺปิ รูปสมุทโย, เอวมฺปิ รูปวโย, เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตี’’ติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน จ มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺเสว ญาณสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา , อตฺถิภาวาติ อตฺโถฯ นิโรธวิรุทฺโธ หิ อุปฺปาโท อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมิํ ภเว รูปสมุทโย รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ‘‘ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ จ, ตถา วยทสฺสเน ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ จ อาทีสุ อวิชฺชาทีหิ ตีหิ อตีตกาลิกานิ เตสํ สหการีการณภูตานิ อุปาทานาทีนิปิ คหิตาเนวาติ เวทิตพฺพํฯ

ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโต ‘‘อาหารสมุทยา’’ติฯ ตสฺมิํ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามญฺเญน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิชฺชาตณฺหูปนิสฺสยสหิเตเนว กมฺมุนา รูปกายสฺส นิพฺพตฺติ, อสติ จ อวิชฺชูปนิสฺสยาย ภวนิกนฺติยา ชาติยา อสมฺภโวเยวาติฯ ยถา รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหูปนิสฺสยตา, เอวํ เวทนาทีนมฺปิ ทฏฺฐพฺพาฯ อาหาโร ปน อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส โปสโก กพฬีการาหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กามํ ยถาธิฏฺฐานตฺตา วา เทสนายฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วา อาหารคฺคหณํฯ อวิชฺชานิโรธาติ อคฺคมคฺคญาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโตฯ ‘‘ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรโธ’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเวฯ รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหตีติฯ

เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตีติ (สํ. นิ. 4.93), ผสฺสปจฺจยา เวทนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, สญฺญา เจตนา’’ติ วจนโต ผสฺโส เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตนฺนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ, มหาปทานมหานิทานสุตฺเตสุ , อภิธมฺเม จ อญฺญมญฺญปจฺจยวาเร ‘‘นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ (ที. นิ. 2.57, 97; กถา. 719) วจนโต นามรูปํ วิญฺญาณสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตนฺนิโรธา จ ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิฯ

[1271] ทส ทสาติ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยทสฺสเน อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ อิเมสํ ปจฺจยานํ อตฺถิตาสงฺขตลกฺขณานิ เจว รูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณญฺจาติ อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ, วยทสฺสเน อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานีติ รูปกฺขนฺธสฺส ทส ลกฺขณานิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ จตุนฺนํ จตฺตาลีส ลกฺขณานีติ เอวํ สมปญฺญาส ลกฺขณานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปญฺญาส ลกฺขณานี’’ติฯ ลกฺขณฏฺโฐ ปน เตสํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อตฺถิตา, อนุปฺปาทนิโรโธ จาติ อฏฺฐ ลกฺขียติ เอเตหิ รูปาทีนํ อุทโย จ วโย จาติ ลกฺขณานิฯ จตุนฺนญฺหิ ปจฺจยานํ อตฺถิตาหิ รูปาทิอุทโย ลกฺขียติ, อนุปฺปาทนิโรธอจฺจนฺตนิโรเธหิ วโย, นิพฺพตฺติวิปริณามานิ ปน สงฺขตลกฺขณาเนวาติฯ ธมฺเม สมนุปสฺสตีติ รูปาทิเก ธมฺเม อุทยพฺพยวนฺเต สมนุปสฺสติฯ เอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสน, น ขณวเสนา’’ติ, เตสํ มเตน ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนเมว น สิยาฯ

อปเร ปนาหุ ‘‘ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโต อวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาย สมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น อุปฺปาทํฯ อวิชฺชาทิอภาเว จ ตสฺสา อสมฺภวํ อลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น ภงฺคกฺขณโตฯ อุทยพฺพยสฺส ทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ, ภงฺคญฺจ ปสฺสตี’’ติ, ตํ อยุตฺตํฯ สนฺตติวเสน หิ รูปารูปธมฺเม อุทยพฺพยโต มนสิ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนาย พลปฺปตฺตกาเล ญาณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา ขณโต อุทยพฺพยา อุปฏฺฐหนฺตีติฯ

[1272-5] อยญฺหิ ปฐมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิ กโรนฺโต ปจฺฉา อวิชฺชาทิเก ปจฺจยธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเต ขนฺเธ คเหตฺวา เตสํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนมุเขน ขณโตปิ อุทยพฺพยํ มนสิ กโรติฯ ตสฺส ยทา ญาณํ ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทา รูปารูปธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตา จ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ รูปุทโย โหตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวํ รูปุทโยติ เอวํ วุตฺตนเยน อวิชฺชาสมุทยา…เป.… ตณฺหาสมุทยา…เป.… กมฺม…เป.… อาหารสมุทยาปิ รูปสฺส สมฺภโว ฯ เอวมสฺส วโยติ เอวํ วุตฺตนเยเนว อวิชฺชานิโรธา…เป.… ตณฺหานิโรธา…เป.… กมฺม…เป.… อาหารนิโรธา รูปสฺส วโย อนุปฺปาโทติ อยํ ปจฺจยโต วิตฺถาเรน มนสิกาโรฯ อุเทติ เอวํ รูปมฺปีติ เอวํ สมุทยโต กมฺมสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อุเทติ อุปฺปชฺชติ นิพฺพตฺตติฯ เอวํ รูปํ ตุ เวตีติ กมฺมสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺฐานรูปมฺปิ เอวํ เวติ นิรุชฺฌตีติ อยํ ขณโต วิตฺถาเรน มนสิกาโรฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปจฺจยโตเปตฺถ ขณโต อุทยพฺพย’’นฺติฯ สพฺพธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ อิติ อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺติฯ

ยถา ปจฺจุปฺปนฺเน, เอวํ อตีตานาคเตปีติ นยวเสน อตีตาทิธมฺมานํ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทา ปากฏา โหนฺติฯ ตสฺเสวํ ปากฏีภูตสพฺพธมฺมสภาวสฺส ‘‘เอวํ กิร นามิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนปุพฺพา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจนวาว หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติฯ น เกวลญฺจ นิจฺจนวาว, อุทเก ทณฺฑเกน กตเลขา วิย, อารคฺเค ฐปิตสาสโป วิย, วิชฺชุสญฺจาโร วิย จ ปริตฺตกาลฏฺฐายิโน อุปฏฺฐหนฺติฯ เตนาห ‘‘อุทเก ทณฺฑราชีวา’’ติอาทิฯ อุทเก ทณฺฑราชิอาทโยว กิญฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริ อติปริตฺตฏฺฐายิภาวนิทสฺสนตฺถํ ทสฺสิตา, ตถาปิ ทนฺธนิโรธา เอว นิทสฺสิตา, ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํฯ ตถา หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริเยน ปริมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พทฺธขุรธาราสนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปนิโรโธ วุตฺโต, ปเคว อรูปธมฺมานํฯ น เกวลํ ปริตฺตตรกาลฏฺฐายิโนว อุปฏฺฐหนฺติ, อถ โข อสาราปิ ขายนฺตีติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิฯ ตตฺถ มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํฯ มนฺโตสธปฺปภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายาฯ

[1276-7] เอตฺตาวตาติ ยฺวายํ กลาปสมฺมสนนิโยชนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยปฏิเวธาย ภาวนา วิธิ อารทฺโธ, เอตฺตาวตา ภาวนาวิธาเนน กลาปสมฺมสนมฺปิ อุทยพฺพยญาณุปฺปาทสฺเสว ปริกมฺมนฺติฯ อุทยพฺพยทสฺสนํ ญาณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ลกฺขณานิ จ…เป.… ฐิตนฺติ วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ วยํ อุเปตีติ อิมินา อากาเรน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํฯ อธุนา อุปฺปนฺนํ น ตาว พลปฺปตฺตนฺติ อาห ‘‘ตรุณ’’นฺติฯ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตสมฺมสนํ นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมญฺญํ ลภติฯ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺส จา’’ติอาทิฯ

[1278-80] อถสฺส อิมาย ตรุณวิปสฺสนาย วิปสฺสนฺตสฺส ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิฯ เอตายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, น ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย พลววิปสฺสนายาติ อตฺโถฯ น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ วิปสฺสกสฺสาติ จ วิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสา’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิคฺคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ อุปกฺกิเลสาฯ สมฺปตฺโต จตุสจฺจผลปฏิเวโธ เยน โส สมฺปตฺตปฏิเวโธ, โส จ โสตาปนฺนาทีนํ อญฺญตโร โหตีติ อาห ‘‘โสตาปนฺนาทิโน’’ติฯ อปิจาติ อยํ วกฺขมานสมุจฺจยตฺโถฯ อิทญฺจ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโตฯ สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสาติ วา พลวิปสฺสนาปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โสปิ หิ ปฏิเวธปฺปตฺติยา อาสนฺนารหเทเส ฐิตตฺตา สมฺปตฺตปฏิเวโธ นาม โหติฯ เอวญฺจ สติ อปิจาติ วุตฺตสมุจฺจยตฺโถ โหติฯ อถ วา อปิ-สทฺโท วุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ เตน นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานํ สงฺคณฺหาติฯ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺสาปิ วิปสฺสนุปกฺกิเลสา น อุปฺปชฺชนฺติฯ วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺส, ครหิตพฺพปฏิปนฺนสฺสาติ อตฺโถฯ อถ วา วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิรหิตปฏิปตฺติกสฺสฯ

[1281] วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทญฺญา วิปฺปฏิปตฺติ, เตเนวสฺส วิสุทฺธิปกฺเข ‘‘สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ สา จ นิกฺขิตฺตธุรสฺสาปิ โหตีติ อิมสฺมิํ ปกฺเข นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐาโนปิ อิมินาว สงฺคหิโต โหตีติฯ

สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเนน สมฺมา เอว ปฏิปนฺนสฺส, น วิปฺปฏิปนฺนสฺส วา นิกฺขิตฺตธุรสฺส วาฯ ยุตฺตโยคสฺสาติ ยุตฺเตน โยเคน, ญาเณน วา ภาวนมนุยุญฺชนสีลสฺสฯ สา ปน ยุตฺตโยคิตา สมถวเสนาปิ โหตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘สทา วิปสฺสกสฺเสวา’’ติฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอว-กาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ, เตน น นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺญถา มคฺคามคฺคญาณสฺเสว อสมฺภวโตฯ กิราติ อนุสฺสุติยํฯ สา ปเนสา อนุสฺสุติ ปาฬิวเสเนว อาคตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห –

‘‘กถํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ , โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺเชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ทุกฺขโต…เป.… อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ตถา อนิจฺจโต มนสิกโรโต ญาณํ อุปฺปชฺชติ…เป.… ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺฐานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ ธมฺโมติ นิกนฺติํ อาวชฺเชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ทุกฺขโต…เป.… อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.6)ฯ

[1282] อิทานิ เตสํ โอภาสาทีนํ สรูปวิภาวนตฺถํ เตสุ อุปฺปนฺเนสุ วิปสฺสนาย อุปกฺกิลิสฺสนาการญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาย โอภาโสติ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐิตํ, สสนฺตติปติตอุตุสมุฏฺฐานญฺจ ภาสุรํ รูปํฯ

ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐานํ โยคิโน สรีรฏฺฐเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, อิตรํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา ญาณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ผรติ, ตํ ตสฺเสว ปญฺญายติ, เตน ผุฏฺโฐกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติฯ ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิญฺญาเณนาติ วีมํสิตพฺพเมตนฺติ วทนฺติฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหา. 2.733) วุตฺตํฯ

[1283-4] มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหตีติ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา อริยมคฺคํ ปตฺโตสฺมิ, ผลํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ อมคฺคํเยว ‘‘มคฺโค’’ติ คณฺหาติฯ ตสฺเสวํ ปน คณฺหโตติ ตสฺส อมคฺคํเยว ‘‘มคฺโค’’ติ คณฺหนฺตสฺสฯ วิปสฺสนาวีถีติ ปฏิปาฏิยา ปวตฺตมานา วิปสฺสนาว อุกฺกนฺตา นาม โหติ, โยคิโน ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ อธิมาเนน วิสฺสฏฺฐตฺตาฯ วิปสฺสนาวีถินฺติปิ ปาโฐ, ตสฺเสวํ คณฺหโต วิปสฺสนา ตโตเยว วีถิํ อุกฺกนฺตา นาม โหตีติ อตฺโถฯ โอภาสเมว โส ภิกฺขุ, อสฺสาเทนฺโต นิสีทตีติ โส ภิกฺขุ อตฺตนา อารทฺธํ วิปสฺสนํ วิสฺสชฺเชตฺวา โอภาสเมว โลภวเสน วา ทิฏฺฐิวเสน วา อสฺสาเทนฺโต นิสีทติฯ โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺฐานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภํ, กสฺสจิ สกลวิหารํ คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ โยชนํ ทฺวิโยชนํ ติโยชนํ, กสฺสจิ ปถวีตลโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโน, ยถา สมุทฺทมฺหิ โยชนมตฺเต มจฺฉกจฺฉปา ปญฺญายนฺติ, เอวํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิฯ

[1285] วิปสฺสนาปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปีติฯ

ขุทฺทิกาทิกา เหฏฺฐา วณฺณิตาเยว, อยญฺจ ปญฺจวิธา ปีติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนาย อนุกฺกเมน อุปฺปชฺชติฯ มตฺถกปฺปตฺเตน ปน อุทยพฺพยญาเณน สทฺธิํ ผรณาปีติเยว โหติฯ อุปจารปฺปนกฺขณโต อญฺญทาปิ หิ ผรณาปีติ โหติเยวาติฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.734; ธ. ส. อฏฺฐ. 1.ธมฺมุทฺเทสวาร ฌานงฺคราสิวณฺณนา)ฯ

[1286-7] โยคิโน…เป.… โหนฺติ หีติ ยสฺสายํ ปสฺสทฺธิ อุปฺปนฺนา, ตสฺส โยคิโน รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ, เนว ทรโถ โหตีติ อตฺโถฯ ปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคฬานิ อญฺญมญฺญโยคีนีติ ปสฺสทฺธิยา อุปฺปนฺนาย อิตราปิ อุปฺปนฺนาเยว โหนฺตีติ กิจฺจทสฺสนมุเขน ตา สพฺพาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลหูนิ จา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ กาย-คฺคหเณน รูปกายสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสวฯ กายปสฺสทฺธิอาทโย หิ รูปกายสฺสาปิ ทรถาทินิมฺมทฺทกาติฯ กมฺมญฺญาเนว โหนฺตีติ น เกวลํ กมฺมญฺญาเนว สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ, อวินาภาวิตาย ปน ตทุภยํ วิสุํ น วุตฺตํฯ กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธาทิภาโว จ เตสํ อปสฺสทฺธาทิเหตุภูตานํ อุทฺธจฺจาทิถินมิทฺธาทิทิฏฺฐิมานาทิเสสนีวรณาทิอสฺสทฺธิยาทิมายาสาเฐยฺยาทิสํกิเลสธมฺมานํ วิทฺธํสนวเสเนว ตทา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนโตฯ

[1288-90] มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสี, มนุสฺสโยคฺยกามสุขรติฯ ตาทิเสหิ มนุสฺสวิเสเสหิ อนุภวิตพฺพตานติวตฺตนโต ทิพฺพรติปิ สงฺคหิตา, มานุสีสทิสตาย, กามสุขภาเวน ทิพฺพา รติ วา มานุสี, ตสฺสา อติกฺกนฺตตาย น มานุสีติ อมานุสี, ตํ อมานุสิํฯ

สุญฺญาคารนฺติ ยํ กิญฺจิ วิวิตฺตํ เสนาสนํ, วิปสฺสนํ เอว วา, สาปิ หิ นิจฺจภาวาทิสุญฺญตาย, โยคิโน สุขสนฺนิสฺสยตาย จ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ จิตฺตสฺส อนุปสมกรานํ กิเลสานํ วิคเมน สนฺตจิตฺตสฺส สํสาเร ภยสฺส อิกฺขเนน ภิกฺขุโน สมฺมา ญาเยน รูปารูปธมฺมานํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน เต วิปสฺสโต สมฺมสโต สมฺมารทฺธวิปสฺสนานํ มนุสฺสานํ วิสยตาย อมานุสี วิปสฺสนาปีติสุขสญฺญิตา รติ โหตีติ อยเมตฺถ คาถาย สงฺเขปตฺโถฯ ทุติยคาถา ปน อุทยพฺพยญาณเมว สนฺธาย วุตฺตาฯ ตตฺถ ยโต ยโตติ รูปโต, อรูปโต วาฯ

[1291] ญาณาทโยติ ญาณสทฺธาทโย สตฺตฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ญาณนฺติ วิปสฺสนาญาณํ, สทฺธาติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา สทฺธา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน วิปสฺสนาวเสเนว เญยฺยาฯ ตตฺถ ญาณํ รูปารูปธมฺเม อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตุลยนฺตสฺส ตีเรนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว อวิคตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ อุปฺปชฺชติฯ ตถา หิ เตน โยคี ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ มญฺญติฯ สทฺธาติ กิเลสกาลุสิยาปคเมน จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปสาทภูตา พลวตี สทฺธา, น ปน กมฺมผลํ, รตนตฺตยํ วา สทฺทหนวเสน ปวตฺตาฯ สติปิ สูปฏฺฐิตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา อุปฺปชฺชติฯ อิมิสฺสา จ อุปฺปนฺนาย โส ยํ ยํ ฐานํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ ฐานมสฺส อนุปวิสิตฺวา โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปริภณฺฑภูตสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อุปฏฺฐหนฺเต ปรโลกวิสยตฺตา วณฺณายตนวิสยมตีตนฺติ ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺฐาติฯ สุขํ ปน สกลสรีรํ อภิสนฺทมานํ อติปณีตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺเน ตํสมุฏฺฐิเตหิ อติปณีเตหิ รูเปหิ สพฺโพ กาโย ปริผุโฏ, ปริพฺรูหิโต จ โหติฯ

อุเปกฺขา ปน วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จฯ ตตฺถ วิจินิตวิจยตฺตา สงฺขารานํ วิจินเน มชฺฌตฺตภาเวน ฐิตา วิปสฺสนุเปกฺขาฯ สา ปน อตฺถโต ตถาปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวฯ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา อาวชฺชเน อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา อาวชฺชนุเปกฺขาติ วุจฺจติฯ ทุวิธา ปเนสา ตทา อุปฺปชฺชติฯ ตถา หิ ตสฺมิํ สมเย สพฺพสงฺขารานํ อุทยพฺพเย มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา พลวตี อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิฯ สา หิสฺส ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺฐอินฺทวชิรมิว, ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา ปวตฺตติฯ วีริยมฺปิ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สมฺปยุตฺตธมฺเม กิเลสปกฺขโต โกสชฺชปกฺขโต ปคฺคณฺหนฺตํ สุปคฺคหิตมุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ จ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา ภาวนาย สาติสยปฺปวตฺติยา สุขุมา สนฺตาการา อุปฺปชฺชติฯ ยา กิเลโสติ ปริคฺคหิตุมฺปิ น ยุตฺตาฯ ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อญฺญสฺมิํ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา ปีติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, เอวรูปา ปสฺสทฺธิ ญาณํ สทฺธา สติ สุขํ อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต วิปสฺสนา วีถิอุกฺกนฺตา นาม โหติฯ โส เตเยว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติฯ อิเม จ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลสา เยภุยฺเยน สมถวิปสฺสนาลาภิโน อุปฺปชฺชนฺติฯ โส สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ อสมุทาจารโต ‘‘อรหา อห’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติฯ

[1292-3] อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโตติ นิปฺปริยายโต ทิฏฺฐิมานตณฺหา อิธ อุปกฺกิเลสา เตสํ วตฺถุโต อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย, น สภาวโต อกุสลตฺตาฯ

ยถา ปน โอภาสาทโย, เอวํ นิกนฺติปิ ทิฏฺฐิคฺคาหาทีนํ ฐานํ โหตีติ วตฺถุภาโวปิสฺสา ยุชฺชเตวฯ ตํตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายตีติ ตํ ตํ โอภาสาทิกํ อาวชฺชมานสฺส ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน ‘‘มม โอภาโส’’ติอาทิคฺคาหํ ปวตฺเตนฺตสฺส ภาวนา วีถิํ โอกฺกมิตฺวา ปริวฏฺฏติฯ อปฺปํ สุตเมตสฺสาติ อปฺปสฺสุโตฯ

[1294-7] พหุสฺสุโต ปน โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ วา, สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, อตฺตาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย, อนตฺตา จ ปนายํ อตฺตาติ คหิโต, ตสฺมา ‘‘โส อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺโข’’ติอาทินา สมนุปสฺสติ, โส เอวํ สมนุปสฺสนฺโต อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโคติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺโพภาสาทโย’’ติอาทิฯ มคฺคามคฺเคสุ ญาณนฺติ มคฺคามคฺคญาณํ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตํ โหติฯ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิปตฺติยา จ เตน โยคินา ติณฺณํ สจฺจานญฺจ ววตฺถานํ กตํ โหติฯ กถํ? ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ตาว นามรูปววตฺถาปเนน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา ปจฺจยปริคฺคเหน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํฯ อภิธมฺมนยสฺมิญฺหิ สพฺพกิเลสา, กมฺมญฺจ สมุทยสจฺจํ, อิมิสฺสํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ สมฺมา มคฺคสฺส อวธารเณน มคฺคสจฺจํฯ ตทุปายภูตสฺส หิ มคฺคสฺส อวธารเณน ตํ อวธาริตเมวาติ เอวํ โลกิเยเนว ตาว ญาเณน ติณฺณํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

21. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1298] อฏฺฐญาณวเสเนวาติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ วเสนฯ วิปสฺสนาจารสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาญาณํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนาฯ สิขาปตฺติ ปนสฺสา อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐญาณานํ วเสนาติ อาห ‘‘อฏฺฐญาณวเสนา’’ติฯ นวมนฺติ สจฺจานุโลมิกญาณํฯ อิติ อุทยพฺพยาทีนิ อฏฺฐ, อิทญฺจ นวมญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติฯ ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺโคติ ปฏิปทา, อุทยพฺพยาทีนํ ชานนฏฺเฐน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ญาณทสฺสนญฺจาติ กตฺวาฯ

[1299] ตานิ ปน ญาณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐ ญาณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ กิญฺจาปิ ตีรณปริญฺญาย ปติฏฺฐํ, ตถาปิ ยถาวุตฺตฏฺเฐน ปฏิปทาญาณทสฺสนมฺปิ โหติเยวาติ ตมฺปิ อิธ วุตฺตํฯ อิตรตฺถ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปฺปคุณญฺหิ นิจฺจสญฺญาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริญฺญาย อธิฏฺฐานภูตํฯ ยโต ตทธิคเมน อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตาว โหนฺติฯ น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามญฺญาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปฺปหานํ สมฺภวติฯ อสติ จ ปฏิปกฺขปฺปหาเน กุโต ญาณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา ติขิณวิสทาทิตา วา, ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ ปหานปริญฺญาปกฺขิยเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

[1300-2] ภงฺเคติ สงฺขารานํ ภงฺเคฯ